Professor Afad Qurbanovun fəaliyyətində dil tarixi məsələləri
Professor Afad Qurbanovun elmi yaradıcılıq diapazonu olduqca dərin və əhatəli olmuşdur. Çoxsaylı əsərlərində bütöv bir elmi kollektivin görəcəyi işin zəhmətinə qatlaşaraq Azərbaycan dilçiliyinin ehtiva dairəsi çox geniş olan problemləri barədə tədqiqatlar aparmış, filologiyamıza dəyərli töhfələr bəxş etmişdir. Onu bir dilçi-filoloq kimi xarakterizə edən əsas məziyyətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, o, ümumi dilçilik problemləri ilə bərabər, Azərbaycan dilçiliyinin bütün sahələrinə toxunmuş, ən aktual məsələlərə dair öz fikir və mülahizələrini şərh etmişdir. Bu baxımdan, onun Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı yazıları da xüsusi maraq doğurur.
Türk dilləri ailəsində qədim və dərin köklərə malik olan Azərbaycan dilinin ifadə qüdrəti, struktur və funksional cəhətləri alimin çoxşaxəli fəaliyyətində öz parlaq təcəssümünü tapmışdır. Min ilə yaxın tarixi olan yazılı dil faktlarına əsaslanaraq dilimizin fonetik sistemi, lüğət tərkibi, qrammatik quruluşu və s. təkamülü, onun qədim kökləri üzərində ardıcıl inkişafı araşdırma obyekti kimi götürülərək müasir dilimizin zəngin milli bünövrə üzərində təşəkkül tapması qənaətinə təkzibolunmaz faktlar və məntiqi mühakimələrlə xüsusi aydınlıq gətirmişdir.
Xüsusi qeyd edilməyə layiqdir ki, dilimizin tarixinin tədqiqi ilə bağlı səmərəli işlər görülmüşdür. Hər müəllifin dil tarixi problemlərinə fərqli baxışlarından nəşət edən fikir müxtəlifliyi, müəyyən müzakirə və polemikalar A.Qurbanovda öz sözünü, düşüncələrini elmi ictimaiyyətə çatdırmaq zərurəti yaratmışdır. Azərbaycan dili tarixinə həsr olunmuş kifayət qədər elmi-nəzəri tədqiqat əsərləri, müxtəlif nəzəri fikir və qənaətlər olsa da, A.Qurbanov bu sahə ilə bilavasitə bağlı olan öz orijinal mövqeyini ayrı-ayrı əsərlərində ümumiləşdirməyə müvəffəq olmuşdur.
Professor A.Qurbanovun analitik filoloji təfəkkürlə yanaşdığı və araşdırdığı Azərbaycan dilinin tarixi problemləri onun zəngin və səmərəli yaradıcılığında müntəzəm və ardıcıl səciyyə daşıyır. Kəmiyyət çoxluğunun mündəricə siqlətinə uyğunluğu bu məsələyə aid yazdığı əsərlər üçün əlamətdar cəhətdir və məzmun dərinliyi ilə problem yeniliyi, nəzəri ümumiləşdirmələrin orijinallığı, elmi müddəaların inandırıcı faktlara istinadən işıqlandırılması onun filologiyamızda olduqca vacib məsələləri yerinə yetirmək əzminin nəticəsidir. Ayrıca olaraq nəzərə çatdırmaq vacibdir ki, müəllifin 2004-cü ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan dilçiliyi problemləri» adlı monumental monoqrafiyasının I cildində dil tarixinə həsr olunmuş bölmə vardır və o, belə adlanır: «Azərbaycan dilinin inkişaf tarixi». Alim burada öz elmi mülahizələrini dəqiq şərh etmişdir.
A.Qurbanovun fikrincə, Azərbaycan dili tarixi dilçiliyimizin müstəqil bir sahəsi kimi nə qədər intensiv şəkildə inkişaf etsə də, müasir səviyyədə də bir sıra mühüm problemlər tam həll olunmamış qalır və həmin məsələlər müxtəlif elmi-nəzəri konsepsiyalardan şərh olunmaqda davam edir. Xüsusilə ədəbi dilin dövrləşdirilməsi barədə ayrı-ayrı müddəalar irəli sürülür ki, onların hər birində dövrləşdirmə meyarı az və ya çox dərəcədə bir-biri ilə üst-üstə düşmür. Halbuki müxtəlifliyə son qoymaq üçün hamı tərəfindən qəbul olunan dövrləşdirmə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu cəhətdən də A.Qurbanovun dövrləşdirmədə əsas tutduğu ölçü və meyarlar da orijinal tərəflərinə görə diqqət çəkir. Nəzərə çarpan ən ümdə cəhət ondan ibarətdir ki, dil tarixinə dilin yaradıcısı olan xalqın sosial-tarixi həyatı, ictimai-mədəni faktorlar əsasında konkret mövqedən yanaşılmışdır. Görkəmli tədqiqatçı göstərmişdir ki, tarixi kökü qədim dövrlərə gedib çıxan Azərbaycan dili öz varlığını qorumaq üçün ardıcıl mübarizə aparmış, mənsub olduğu xalqla birlikdə inkişaf edərək qabaqcıl söz sənətinin, qüdrətli sənətkarların, mütərəqqi mədəniyyətin, çoxsahəli dünyəvi elmin dili səviyyəsinə yüksələ bilmişdir.
A.Qurbanovun fikrincə, «Dil tarixinin tədqiqi, məlum olduğu kimi, bir sıra zəncirvari məsələlərlə bağlıdır. Burada dilin təşəkkülü, inkişaf istiqamətləri və sair kimi vacib mövzuların ardıcıl və sistemli şəkildə kompleks araşdırılması nəzərdə tutulur.
Dilin Ulutürk – ilk türk dili bünövrəsində nə vaxt və necə təşəkkül tapması hələ tam və konkret müəyyənləşdirilməmiş qalır. Halbuki Azərbaycan dilinin inkişaf tarixinin obyektiv açıqlanması üçün bu məsələ ən zəruri olub, tarixi-xronoloji inkişaf zəncirinin ilk halqasını təşkil edir».
Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşdırılmasının araşdırılması, onun tarixi inkişaf qanunauyğunluqları və inkişaf mərhələlərinin tədqiqi, tarixi təkamülünün elmi şəkildə dövrləşdirilməsi A.Qurbanovun həll etdiyi ən əsaslı və aktual problemlərdəndir. Azərbaycan ədəbi dili tarixi sahəsində aparılmış tədqiqatların da nəticələrini nəzərə alaraq o, ədəbi dilin tarixini daha geniş mənbələrə istinad edərək, dil faktlarını dərindən araşdırmaqla aşağıdakı kimi dövrləşdirmişdir:
I dövr – Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması və tədricən inkişafı dövrü (V-XVIII əsrlər)
1-ci mərhələ: V-XII əsrlər
2-ci mərhələ: XIII-XVIII əsrlər
1) XIII-XIV əsrlərdə ədəbi dil
2) XV-XVII əsrlərdə ədəbi dil
3) XVIII əsrdə ədəbi dil
II dövr – Azərbaycan dilinin tam sabitləşməsi dövrü (XIX əsr)
1-ci mərhələ: XIX əsrin I yarısı
2-ci mərhələ: XIX əsrin II yarısı
III dövr – Azərbaycan ədəbi dilinin geniş inkişaf yolu keçməsi dövrü (XX-XXI əsrlər)
1-ci mərhələ: 1901-1920-ci illər
2-ci mərhələ: 1921-1950-ci illər
3-cü mərhələ: 1951-1980-ci illər
4-cü mərhələ: 1981-1990-cı illər
5-ci mərhələ: 1991-ci ildən indiyə qədər.
A.Qurbanov XVIII əsrə qədər olan dövrü «qədim Azərbaycan dili» adlandırır və ümumiyyətlə, türk dillərinin inkişaf dövrlərinə fəal münasibət bildirən Baskakovla eyni mövqedə dayanır. Dünya dilçilik təcrübəsinə istinadən «qədim dil» və «müasir dil» anlayışlarının əsas meyarı kimi «dilin anlaşma dərəcəsi» prinsipini rəhbər tutur və göstərir ki, «xalqımızın mənəvi tarixi mədəniyyətinin dəyərli bir komponenti kimi «qədim Azərbaycan dilinin yeni – XXI əsrin tələblərinə müvafiq hərtərəfli, fundamental tədqiqi Azərbaycan elminin qarşısında duran ən gərəkli, ən vacib problemlərdəndir».
A.Qurbanovun ədəbi dil tarixi haqqında konkret dil faktlarının izahı baxımından maraqlı fikirləri ilə tanış olarkən belə bir əlamətdar cəhət diqqət çəkir ki, onun dəmir məntiqə söykənən mülahizələri ancaq ədəbi dil problemləri ilə məhdudlaşmayıb, onun sərhədlərindən xeyli kənara çıxır, dil tarixinin digər vacib məsələlərinə də diqqət cəlb edir.
A.Qurbanov xüsusi olaraq vurğulayır ki, zəngin yazılı irsə malik Azərbaycan dilinin tarixini, onun inkişafını, təkamül və zənginləşmə yollarını araşdırmaqda yazılı abidələr müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. O, inandırıcı elmi məntiq və tutarlı faktlarla belə bir həqiqəti aşkarlayır ki, İ.Həsənoğlu, İ.Nəsimi, M.Füzuli, M.P.Vaqif, M.Vidadi, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə və bu kimi bəzi söz sənəti korifeyləri məhz doğma Azərbaycan dili zəminində yüksəlmişlər və onların təkrarsız yaradıcılığı Azərbaycan dilinin böyük ifadə imkanlarına gözəl nümunədir.
Milli ədəbi dilin norma təşəkkülündə xalq dilinin iştirakı və ana dili ilə ədəbi dilin qarşılıqlı münasibətlərinin «Əkinçi» qəzeti və «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəaliyyəti timsalında A.Qurbanovun belə bir ciddi məsələyə fəal münasibəti olduqca maraqlı və təqdirəlayiqdir. O, milli mətbuatın ədəbi-bədii dilimizin inkişafındakı rolundan danışarkən daha çox onların müasirlərinin – H.Zərdabi və C.Məmmədquluzadənin bu sahədəki fəaliyyətini dilimizin təkamülündə müəyyən mərhələ kimi nəzərdən keçirir. Məsələn, H.Zərdabi haqqında bəhs edərkən «Əkinçi» qəzetində bir sıra yeni leksik-semantik söz qrupunun, o cümlədən yeni terminlərin daxil olmasını, lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsindəki rolunu, ədəbi dil üslublarının inkişafına verdiyi təkanı və s. xüsusi bir məziyyət kimi qeyd edir. «Molla Nəsrəddin»in dil məsələlərinə münasibətini təqdim edəndə isə C.Məmmədquluzadə və Molla Nəsrəddinçilərin Azərbaycan dilinin milli müstəqilliyi, orijinallığının mühafizə olunması, yad dillərdən təmizlənməsi, ədəbi dilimizin daha da saflaşması, onun şifahi danışıq dilinə yaxınlaşması kimi məsələləri ön plana çəkir.
A.Qurbanov 1978-ci ildə dilçilik metodları probleminə «Dilçiliyin metodları» adlı əsər həsr etmiş, ümumi və xüsusi metodlar, metod və üsul haqqında geniş bəhs etmişdir. Eyni zamanda, Afad müəllim mətn dilçiliyi sahəsində də çalışan ilk alimlərdən olmuşdur. Ümumi dilçiliyin başqa sahələrinə nisbətən, mətn dilçiliyinin tarixi o qədər də çox deyil. XX əsrin 20-ci illərində Çexoslovakiyada – Praqa dilçilik məktəbində bir filoloji ideya kimi ortaya atılan mətn dilçiliyi ilə sonradan Polşada Petr Seqal, Almaniyada Ziqfrid Şmidt, Avqust Dresler, Rusiyada K.Kruşelneyskaya məşğul olmuşlar.
Azərbaycan dilçiliyinin maraqlı sahələrindən biri olan qədim türk yazılı abidələrinin dili sahəsinə də professor Afad Qurbanov biganə qalmamış, 2001-ci ildə çap etdirdiyi «Cucikəndin daşüstü yazıları» kitabı ilə ona öz töhfəsini vermişdir. Burada 1946-cı ildə alimin özünün kəşf etdiyi Cucikənd yazılı abidələrindən, onların miqdar və quruluşundan bəhs olunur, üzü köçürülmüş daş kitabələrin nümunələri, qrafik sistemi verilir. Afad Qurbanov Qərbi Azərbaycan ərazisində mövcud olan bu yazılı abidələrin yerləşdiyi coğrafi ərazini tam təfərrüatı ilə təsvir edir, abidələr üzərində araşdırmaların elmi əhəmiyyətini açıqlayır. Bundan başqa, Afad müəllim həyəcan təbili çalaraq bədnam qonşularımızın tarixi Azərbaycan torpağında, indiki Ermənistan ərazisində qalan bu abidələri yoxa çıxarmaq istəyini xalqımıza, bütün türk dünyasına qarşı yeni təxribat kimi qiymətləndirərək onların öyrənilməsini ümumdünya yazı mədəniyyəti tarixinin öyrənilməsində zəruri bir məsələ kimi ortaya qoyur.
A.Qurbanovun dəyərli elmi əsərləri Azərbaycan dilinin tarixi sahəsində bir sıra mühüm problemləri həll edərək müəyyən boşluqları doldurmağa xidmət edir. Dil tarixinə həsr etdiyi əsərlərində özünün ayıq elmi təfəkkür genişliyini, faktlara yanaşma cəsarətini, dərin elmi ümumiləşdirmə qabiliyyətini nümayiş etdirmiş, bu sahədə öz nüfuzlu sözünü demiş, problemə düzgün yol, istiqamət tapa bilmiş və beləliklə də özünün elmi konsepsiyasını yarada bilmişdir. Alimin şərəfli zəhmətini sübut edən hər bir sanballı əsəri Azərbaycan dilçiliyində mövcud problemin həllinə kömək etmişdir.