Azərbaycanın yeni latın qrafikalı əlifbaya keçməsində Afad Qurbanovun xidmətləri

Hər bir xalqın milli mədəniyyətinin tərkib hissələrindən birini həmin xalqın əlifbası, yazı sistemi təşkil edir. Əlifba xalqın mədəniyyət silahı, milli-mənəvi sərvətidir. Mədəni və mükəmməl əlifba əsasında aparılan yazı sistemi xalqın maddi-mədəni nailiyyətlərinin yaranmasında, yaşamasında və inkişaf etməsində başlıca rol oynayır, xalqın dilinin, elmi əlaqələrinin və digər zəruri fəaliyyət sahələrinin tərəqqisinə xidmət edir.

Təəssüf ki, Azərbaycan xalqının əlifbası tarixin müxtəlif dövrlərində müəyyən səbəblər ücbatından bir neçə dəfə dəyişdirilməyə məruz qalmış, sonuncu kiril qrafikalı əlifbası isə, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin səs sisteminə uyğun olmamasına baxmayaraq qəbul edilmişdir.

Ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarında Azərbaycanda baş verən oyanış hərəkatı bir çox görkəmli ziyalılarımızla yanaşı, Afad Qurbanovun da diqqətini xalqımızın taleyüklü problemlərinin həllinə yönəltmişdir. Həmin problemlərdən biri də Azərbaycan xalqının kiril qrafikalı əlifbasının dəyişdirilməsinin və Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qanuniləşdirilməsi, onun daha fəal işlədilməsi, habelə ictimai və başqa funksiyalarının genişləndirilməsinin təmin edilməsi olmuşdur.

Ölkəmizdə əlifba islahatının aparılmasında da Afad Qurbanovun Azərbaycan Əlifba Komissiyasının sədri və yeni latın qrafikalı əlifbanın müəllifi kimi böyük xidmətləri olmuşdur. İstedadlı alim, bacarıqlı təşkilatçı olan Afad Qurbanov bütün qüvvə və bacarığını xalqın arzu və istəyini əks etdirən bu mühüm işə – Azərbaycan əlifbasının latın qrafikasına keçməsinə həsr etmişdir.

Bu dövrdə latın qrafikalı əlifbaya keçməyin zəruriliyini elmi faktlarla əsaslandıran ilk alim məhz Afad Qurbanov olmuşdur. Əlifba islahatçısı kimi onun təşəbbüsü ilə 1990-cı ildə Azərbaycan Əlifba Komissiyası yaradılmış və bu sahədəki yaradıcılıq işi nəzərə alınaraq professor Afad Qurbanov komissiyanın sədri təyin edilmişdir.

Yeni əlifba layihəsinin hazırlanması üçün ölkəmizdə xeyli nəzəri və əməli işlər görülmüş, məsələnin həllinə dilçilərlə bərabər ədəbiyyatçılar, tarixçilər, şərqşünaslar, etnoqraflar, yazıçı və şairlər, orta və ali məktəb müəllimləri, mətbuat və nəşriyyat işçiləri və digər ziyalılar cəlb edilmişdir.

Əlifba məsələsi respublikada çox geniş müzakirə obyekti olmuş, 6-7 ay davam edən müzakirələr ölkənin bir çox idarə, təşkilat və müəssisələrində, xüsusi olaraq ali məktəb kollektivlərində keçirilmiş, ətraflı və dərin fikir mübadilələri aparılmışdır.

Kiril əsaslı əlifbanın qüsurlarını qeyd etməklə yanaşı, Afad Qurbanov latın qrafikalı əlifba layihəsinin məhz dilimizin səs sisteminə uyğun tərtib edilməsinin zəruriliyini vacib sayaraq məsələyə çox ehtiyatla yanaşmış, bu işdə diqqətli olmağı tələb etmiş, əlifba yaratmağı öz mahiyyətinə görə dövrün ictimai, siyasi və mədəni problemlərinin ən mürəkkəbi, ən məsuliyyətlisi hesab etmişdir. O, qəti şəkildə bəyan etmişdir: «Kiril qrafikası Azərbaycan dilinin bütün incəliklərinə, onun tələblərinə cavab vermir. İndi işlətdiyimiz kiril qrafikalı əlifbada bir sıra düzəldilməsi mümkün olmayan qüsurlar vardır. Eyni zamanda, kiril qrafikalı əlifba xalqımızın milli mədəniyyətinin birləşməsinə ancaq mənfi təsir göstərir. Müxtəlif yerlərdə yaşayan azərbaycanlılar bir-birinin nailiyyətləri haqqında birbaşa məlumat ala bilmirlər, milli mədəniyyət arasında möhkəm əlaqə yaranmır. Buna görə də xalqımızın birliyi, onun iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı üçün mütərəqqi və yararlı əlifba lazımdır. Bu da indi və gələcəkdə özünü doğrulda bilən latın qrafikası əsasında yeni əlifba olmalıdır».

İstər müzakirələrdəki çoxsaylı çıxışlarda, istərsə də respublikanın müxtəlif bölgələrindən, azərbaycanlıların yaşadıqları bəzi xarici ölkələrdən alınmış külli miqdarda məktublarda hansı əlifbanın götürülməsinə, hərflərin quruluşca seçilməsinə və hərflərin əlifba cədvəlində düzülüşünə və s. məsələlərə dair bir sıra mülahizə və təkliflər irəli sürülmüşdür.

O vaxt cəmiyyətdə əlifba barəsində müxtəlif ziddiyyətli fikirlər mövcud olmuş və hansı əlifbanı götürmək barədə aşağıdakı təkliflər verilmişdir:

1. Qədim Türk-Uyğur, yaxud Orxon-Göytürk əlifbasını müasir tələblərə uyğun hazırlayıb işlətmək;

2. Keçmişdə istifadə etdiyimiz ərəb qrafikalı əlifbada islahat aparmaq;

3. Dünyada oxşarı olmayan, tamamilə yeni bir əlifba düzəltmək;

4. Latın qrafikalı əlifbaya qayıtmaq.

O zaman cəmiyyətdə ərəb qrafikalı əlifbanın tərəfdarlarının əksəriyyət təşkil etməsinə baxmayaraq, məhz A.Qurbanovun təkidi ilə dördüncü təklifin daha məqsədəuyğun olduğu qəbul edilmişdir. Bu təkliflə bağlı üç fikir səslənmişdir:

1. Latın əsaslı müasir türk əlifbasını olduğu kimi götürmək;

2. XX əsrin 20-ci illərinə qədər istifadə olunmuş əlifbada heç bir dəyişiklik etmədən eyni ilə qəbul edib işlətmək;

3. Latın qrafikalı yeni müstəqil əlifba tərtib etmək.

Afad Qurbanov üçüncü mülahizəni əsas götürərək müasir əlifbamızın layihəsini Azərbaycan dilinin səs sistemi və digər xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlamış və Komissiyanın müzakirəsinə vermişdir.

Sonradan televiziya və mətbuat vasitəsi ilə əlifba layihəsi ictimaiyyətə çatdırılmış, geniş müzakirə olunaraq 1992-ci ildə qəbul olunmuşdur. Yeni əlifbada, hər şeydən əvvəl, apostrof işarəsi hərflər sırasından çıxarılmışdır.

Afad Qurbanovun 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan dilinin qanuniləşdirilməsi, onun geniş istifadəsinin təmin olunması sahəsində də misilsiz rolu olmuşdur. O, Azərbaycan dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması üzrə komissiyanın və digər aidiyyəti dövlət komissiyalarının fəal üzvü kimi böyük işlər görmüşdür.

Yeni əlifba layihəsinin hazırlanması və Azərbaycan dili haqqında qanun layihəsinin tərtib olunması işi ilə yanaşı, görkəmli dilçi-alim və ictimai xadim Afad Qurbanov 1990-1995-ci illərdə Azərbaycan Parlamentinin deputatı kimi geniş ictimai-siyasi fəaliyyət göstərərək bu sahələrdə də xeyli işlər görmüşdür. Onun deputat platformasının əsas tezislərini məhz latın qrafikalı yeni əlifbaya keçid, Azərbaycan dilinin daha fəal işlədilməsi, habelə onun ictimai və başqa funksiyalarının genişləndirilməsinin təmin edilməsi məsələləri təşkil etmişdir.

Ümumxalq sərvəti olan bugünkü əlifba bu yorulmaz insanın, xalqını dərindən sevən fəal vətəndaşın, görkəmli dilçimiz Afad Qurbanovun elmi və ictimai fəaliyyətinin bəhrəsi kimi Azərbaycan xalqına ən böyük töhfələrindən biridir.